जर्मनया बर्मन धाय्गु सहरे २८ नोभेम्बर १८२० खुनुं फेडरिक ऐंगेल्सया जन्म जूगु खः । मचाबले निसें ब्वनेगुलि तस्कं मन क्वसःम्हा एंगेल्स थःपाजुबाज्या स्कूलया हेडमास्टर जूगुलिं वयक पाखें यक्व ज्ञान कायो दिल । थी थी कासा नपां साहित्य च्वय्गु जक मखु ल्याम्होचा बलय् ग्रीक व ल्याटिन भाय् नं बांलाक हे सय्क दिल । एेंगेल्सं धर्मग्रन्थ ब्वनेगु झ्वलय् दर्शनशास्त्र नं ब्वँ ब्वँ हेगेलया दर्शनशास्त्र नं ब्वङ दिल । गुकि द्यो मानेमयाइगु नास्तिकवादया विचारं वय्कयाता साल यंकल अथेनं राजतन्त्रया समर्थन धःसा वयकं मयःक । गुकिया विरोधय् ऐंगेल्सं च्वया दिल – ‘जिं अजम्हा जुजु पाखें क्वातुगु विश्वास काय् गुम्हासिया दिमाग थःम्हा प्रजां कसानक घः पः जुम्हाथजु, गुम्हासिया दरबार क्रान्तिया ल्वहँतं कय्क दुङ च्वंगु थजु ।’
सन् १८४१ सय् २१ दाया बैसय् वयक सैनिक लागाय् द्वह“ झाल । अनुशासित एंगेल्सं मथां हे उच्च सैनिक शिक्षा कयो दयूसां प्रशासनया बा“मलागु नीतिखं राजीनामा याङ दिल । तर वय्कया च्वसा गुब्लें हे मदी । उब्ले जर्मनय् कार्ल माक्र्सया सम्पादकखय् ‘राइनिश जाइतुङ’ (राइन खबर कागज) पिथाङ तःगु खःसा ‘स्वतन्त्र मानव’ धाय्गु पत्रिका नपां नं वय्कया स्वापु दःगु जुल ।
वहे इलय् बेलायते भूमिसुधार व औद्यागिक क्रान्ति जुल । गुकिं द्वलंद्व गरिब जनता अले ज्यामीतय्ता बेकार याङ बिल । छाय् धःसा गामय् भूमिसुधारया नामे बुँ थ्वकपुं किसान त व न्हूगु मेसिन वयानिं ज्या मरुपुं ज्यामी (मजदुर) त विचल्ली जुल । विज्ञान तःमि पिनिगु जक निजी सम्पत्ति जुल ।
सन् १८४२ सय् एेंगेल्सया ब्वाया भागदःगु कारखानाय् ज्यासांसेलि वयकं आनायापुं ज्यामी तय्गु अवस्था थःगु मिखालं स्वय् दसिलिं मजदुरत नपां हे सङ्गतयाङ ‘राजनैतिक अर्थनीतिया आलोचना’ धाय्गु छपु च्वखँ च्वयादिल । उगु च्वखँ सन् १८४४ सय् प्याहाँ वगु जर्मन फ्रान्सेली दँ पौ खय् पिथान । कार्ल माक्र्सया सम्पादनखय् पिथानिगु उगु पत्रिकापाखें समाजविरोधी अर्थशास्त्री माल्थसया आलोचना याङ उगु च्वखँ च्वयो द्यूगु खः ।
सन् १८४४ खय् फ्रान्सया राजधानी पेरिसे माक्र्स व ऐंगेल्स निक्वगु नाप लाय्गु ज्या जुल । नेम्हासिया मिलेजूगु बिचः खं क्वातुपुं पासा जुल । सन् १८४५ खय् ‘बेलायते मजदुर वर्गया अवस्था’ नांगु एेंगेल्सया साफू पिथान । व साफू माक्र्सं तस्कं यःकल ।
सन् १८४५ खय् ऐंगेल्स ब्रुसेल्स (बेल्जियम) झःबले कार्ल माक्र्स नं नपां हे दी । उब्ले साम्यवादी (कम्युनिष्ट)) तय्गु प्रचार याय्गु थाय् पेरिस जूगुलिं वयकपुं उखे झाल । आना न्हपाहे ‘न्याय संघ’ धाय्गु छगू गुप्तसंस्था दय्क तःगु जुल । सन् १८४७ खय् उगु संघया अधिवेशनं उकियागु नां ‘कम्युनिष्ट लिग’ तल । उकिया खुल्ला अधिवेशन सन् १८४७ नोभेम्बर महिनाय् लण्डने जुल । अधिवेशनं पार्टीया सैद्धान्तिक व व्यवहारिक ज्या झ्वः दय्क छापेयाय्गु भाला माक्र्स व एेंगेल्सता बिल । १८४७ डिसेम्बर निसें १८४८ जनवरी महिनातकया दुने ‘कम्युनिष्ट घोषणा पत्र’ च्वयो बेलायतं पिथान । उकिया छुं दिन लिपा फ्रान्सं स्वंकगु राज्य क्रान्ति न्ह्याकल ।
पेंगू भागय् ब्वथल तःगु उगू ‘कम्युनिष्ट घोषणापत्र’ खय् माक्र्स व एेंगेल्सं धायो दिल – ‘गुब्ले गुब्ले पू“जीपति वर्गं क्रान्तिकारी ढंगं सामन्ती निरंकुश राजतन्त्रया विरोधय् ल्वाइ उब्ले मजदुरत पुँजीपति वर्ग नपां ल्वाइ ।’
तर कम्युनिष्टतय्सीं मजदुर वर्ग व पुँजीपति वर्गया शत्रुतापूर्ण विरोधयातां ध्वाथुइक कानेता पलखहे दी मखु, छाय्धःसा प्रतिक्रियावादी वर्गता क्वथले धुंक मजदुरतय्सं पुँजीपति वर्गया विरुद्धय् तुरुन्त संघर्ष न्ह्याकी । दकले लिपा व्यक पिसं धायोदिल – थःगु बीचः व उद्देश्य सुचुक ज्या याइगु कम्युनिष्ट तयसिं यो ताय्की मखु । अमिसं थःगु धात्थेंगु खाँ हाकाहाकी हःने ब्वइ कि मभिंगु थौंया समाजया हाँनपां लिङ छ्वयानिं तिनी अमिगु आजु पूवानि । शासकत कम्युनिष्ट तय्गु क्रान्तिखाङ थर थर खाकःथग्या ।
फ्रान्से क्रान्तिकारी सरकार थापना जुसेलिं जर्मनया क्रान्तिकारी पिन्ता ग्वाहालीयाय्गु बचं ब्युसेलिं वयकपिसं हकनं न्यू राइनिश जाइटुंग पत्रिका पिथान । तर आना प्रतिक्रियावादी तय्सं त्याकानिं उगु पत्रिकाता प्रतिबन्ध याङ माक्र्सता देशं पितिङ छ्वत । एेंगेल्स हकनं पेरिसे झाल । पेरिसे सशस्त्र फौज दय्क थःगु नेतृत्वखय् यागु लडाइँखय् अपलं पासापुं सहिद जुसेलीं छपला लिचिलेगु मतिं ल्वापु दिकल । अले वयक बेलायते झायो थः बौया कारखानाय् ज्या साङ दिल । कार्ल माक्र्सयाता आर्थिक संकट बसेलिं वयकं फयाथें धेबां ग्वाहाली याङ तुं च्वन । उब्ले माक्र्सया ‘पुँजी’ नांया छगू ग्रन्थ च्वयो च्वंगु जुल । एेंगेल्सयाता मेनचेस्टरे च्वने मःमरुसां माक्र्सयाता ग्वाहाली याय्या निंतिं २० दा तक ज्या साङ दिल । थ्व वयकया तह्रांगु त्याग व निःस्वार्थताया चिं खः । वयक कारखानाय् ज्यासानिम्हा जकमखु तस्कं स्यल्लाम्हा च्वमि नं खः । माक्र्सं धायो द्यूथें –छिं (एंगेल्सं) बांलाकहे स्यू कि छुं नं विषयखय् जि (माक्र्स) बुलुँहुं न्ह्याङ च्वने अले मेगु खाँ जि छिगु पलाख्वाँय् स्वयो हज्याय् ।’ छिं याङ द्यूगु त्याग निःस्वार्थ भावना सर्वहारा वर्गं गुब्लें हे लुमांकी मखु । थ्व सकसिया निंतिं छगू बांलागु पाठ नं खः।
मेनचेस्टरे आयरल्यान्डं वयोच्वंपु छगू परिवारया जेठीम्हा म्हयाय् मेरीबन्र्स नपां एंगेल्सया इहिपा जुल । गुकि जन्ति वानेगु व भ्वे नकेगु ज्या मयासें न्हूगु पलाछिङ दिल । मेरिबन्र्सया इच्छा थःगु दे आयरल्याण्ड बेलायती उपनिवेशं मुक्त याय्गु खः । एेंगेल्सया ब्वा १८६७ मार्चे मरुसेलिं थःहे कारखाना मालिक जुयो माक्र्सयाता १० डलरया थासय् १०० डलर बियो ग्वाहाली याङ दिल । १८६३ स मेरी बन्र्सया मृत्यु लिपा वय्कपुं तस्कं दुःख ताल । जेनी माक्र्स न्हिच्छी हे ख्वल । धेबा मदयो माक्र्स मेनचेस्टर झाय मफुत । समवेदना पौ च्वयो जक बिचः हाय्के माल । वनं लिपा मेरिवन्र्सया पाखें सन्तान मरुगुलिं वयकया केहेँ लिजी नपां एंगेल्सया इहिपा जुल । वयकनं तस्कं मातृभूमिया स्वतन्त्रताया निंतिं ल्वाय्गु भावनां जःम्हा मिसामचा खः ।
सन् १८६४ या ८ सेप्टेम्बर खुन्हुं अन्तर्राष्ट्रिय मजदुर संघ निस्वाङ थुकिया न्हापांगु सम्मेलन १८६५ (२५–२९ सेप्टेम्बर) सं लन्डने जुल । गुकि एेंगेल्सया तःह्रांगु ग्वाहाली दः । उगु ज्याझ्वसं माक्र्स व ऐंगेल्सं ब्वती कायो द्यूगु खः । १६ अगस्त सन् १८६७ सं ‘पुँजी’ (अन्तिम भाग)च्वय्धुंक थःपासा एंगेल्सयाता छगू पौ च्वयो दिल ।
जि योम्हा पासा फ्रेडरिक
पुँजीया फुक्क भाग क्वचाल । थ्व याय् फःगु मू हुनि छिगु हे ग्वाहाली खः । उकिं जिं छिता ‘शुभाय्’ देछायो च्वङा । स्वंगूगु साफुतक पिकायता छिं तस्कं दुःखसियो ग्वाहाली मयागुजूसा थ्व ज्या जिं पूवांके फैगु मखु । उकिं छिता दुनुगलं निसें शुभाय् देछायो छिगु ज्या याता नुगलय् तयो अपलं शुभाय् देछायो च्वङा ।
दकले योम्हा छिम्हा पासा
उकिंलिपा नं एेंगेल्सं कार्ल माक्र्सयाता आर्थिक ग्वाहाली याङं तुं च्वन । सन् १८७० स बेलायते झायो एेंगेल्सं माक्र्सया आर्थिक व दार्शनिक सिद्धान्तया प्रचारप्रसार थी थी च्वसु त च्वयो याङ दिल । सन् १८७१ स पेरिसया क्रान्तिकारी मजदुरतय्सं सशस्त्र संघर्षं पेरिस कब्जायाङ संसारता चकित यात । गुकिता ‘पेरिस कम्युन’ धाइ । थुकियाता म्वाक तय्ता एेंगेल्सं कार्ल माक्र्सयाता फक्व ग्वाहाली यात ।
एेंगेल्स अन्तर्राष्ट्रवादी खः । छुं नं खा“ मिखातिसिङ समर्थन याइगु वयकता ममरु । वयकपिसं च्वयो दयूगु कम्युनिष्ट घोषणापत्रखय् च्वयो तःगु दः । श्रमजीवी ज्यापु–ज्यामी तय्गु थःगु देश दैमखु । संकीर्ण राष्ट्रवादया विरुद्धय् एेंगेल्सं धायो दिल – ‘मेगु देता क्वत्यलिगु छुं नं दे थः नं स्वतन्त्र जुय फैमखु ।’
जर्मन विश्वविद्यालयया प्रोफेसर डयूहरिङ्ग ‘राजनैतिक अर्थशास्त्र व समाजवादया आलोचनात्मक इतिहास’ धाय्गु साफू च्वयो कार्ल माक्र्सयाता तस्कं कुंखित । उकिया विरुद्धय् एेंगेल्सं डयूहरिङ्गया बिचः(मत) याता खण्डनयासे दर्शनशास्त्र, राजनैतिक अर्थशास्त्र व समाजवादया विषय ध्वाथुइक च्वसु च्वयोदिल । कुं दांक च्वगु उगू साफू खं डयूहरिङ्गया बिचः मिलेमजुगु पुष्टियात । रुसी कम्युनिष्ट तय्सं त्याकिगु पूरा विश्वास याङ ऐंगेल्सं १८७८—७९ स च्वयादिल –‘रुसी क्रान्ति पिखालाकी थ्यने धुंकल । अः मथां हे क्रान्ति पिब्वइ ।’ अथेहे जारतन्त्रया विरुद्धय वयक पिंसं धायो दिल – रुसया क्रान्तिं युरोपया पहः हे हिल बिइ । गुगु पलां हरेक देशया सर्वहारा वर्गया श्रमयाता कदरयासे संसारङांक सर्वहारा वर्गयाता मुक्ति याइगु लाँपु जुइ ।
जेनी सीगु १५ न्हू लिपा कार्ल माक्र्सनं मंत । वयकया समाधिथिइक च्वङ ऐंगेल्सं धायो दिल – वयकया मृत्यु खं युरोप व अमेरिकाया लडाकू व ऐतिहासिक विज्ञानं गुलि क्षति जुला उकिया ल्याचा हे मरु । अः मथां हे झीसं वयक मरुगूया तह्रांगु अभाव महसुस याय् माली ।
माक्र्स मद्यधुंक वयक याकचा जूसां विभिन्न देशया समाजवादी पिन्ता सल्लाह वियगु नपां उकियाता घ्वासा जुइकाथं ‘परिवार, निजी सम्पत्ति व राज्यया उत्पत्ति’ धाय्गु साफु च्वयो जूरिचं पिथान । गुगु साफु खं निजी सम्पत्ति, राज्यसत्ता व वर्ग गथेयाङ दता धाय्गु खाँ ब्याक्क थुइके फैगु जुयो माक्र्सवादता छ्यल हःने यंकेगुलि ग्वाहाली यात । उगु साफुखय् मनूया समाज विकासया वैज्ञानिक व्याख्या याङ तःगु खः ।
संसारय् छुं नं वस्तु लाहातं थियो, मिखां प्रत्यक्षस्वयो अनुभव याय् फैगु भौतिकवादी बिचः फायरबाखनं प्रचार यासिलीं समाजय ह्यूपा हय्गु झ्वलय् मनूयाय्गु बिचः महŒवपूर्ण जुइगुलिं अथें अथें परिवर्तन जुयो वैगु मखु धायो फायरबाखया यान्त्रिक भौतिकवादया विरुद्धय ‘मनूनं भौतिक परिस्थितिता हिइके फः ।’ धाय्गु बिचः प्वंक दिल ।
माक्र्सं त्वःत तकगु ‘पुँजी’ या नेगूगु ब्व (भाग) ऐंगेल्सं १८८५ स प्रकाशित याङ दिल । बुढावैंस जुयो वसेलिं पुँजीया स्वंगूगु ब्व पिकायता तस्कं मेहनतयाङ १८९४ स पिकाल । उब्ले वयक ७२ दा याखः । अथे नं वयकया च्वसा व जोश, उत्साह छत्तिंहे म्हवःमजू
सन् १८९३ सं जूरिच धःगु थासय् सर्वहारा वर्गया नेक्वगू अन्तर्राष्ट्रिय महाधिवेशन जुल । गुकि ऐंगल्सं बियो द्यूगु भाषण हे वयकया अन्तिम भाषण जुल । पुँजीया स्वंगूगु ब्व (भाग) पिथाने धुंक वयक तस्कं कमजोर जुल । अथे नं वयकं थाकुमचासें माक्र्सया ‘फ्रान्से वर्ग संघर्ष’ धाय्गु साफू १८९५ न्हूगु संस्करण नपां भूमिका च्वयो युरोपेली समाजया लेखाजोखा नं याङ दिल । आखिर माक्र्स मरुगु १२ दा“ लिपा ७५ दाँया उमेरे ६ अगस्त १८९५ खुन्हुं एेंगेल्सं थ्व संसार त्वतदिल । संसारया सर्वहारा वर्गया छम्हा सच्चाम्ह गुरु एंगेल्सप्रति श्रद्धा प्वंक लेनिनं धायो दिल –‘सर्वहारा वर्गया महान् योद्धा अले गुरु फ्रेडरिक ऐंगेल्सया स्मृति अमर जुयम । जुग जुग म्वाङ च्वनेमः ।’